Yazan: Nelson H. H. GRABURN*
Çeviren: Ayşe Hilal TUZTAŞ**

Bu makale Kanada Eskimolarının yerli ekonomik usüllerini ve uygulamalarını anlatmaktadır. Kültürleşme deneyimlerinin eski geleneksel kavramları nasıl değiştirdiğini ve yenilerin -sadece son zamanlarındakilerin- nasıl meydana geldiğini göstermektedir. Yeni ekonomik fikir, deneyim ve kurumlar, travma, anomi veya kaoslarla sonuçlanmadığı gibi, Eskimoların ekonomi hayatlarındaki komplikasyonlara ve yeni şartlara olan başarılı adaptasyonlarına izin vermiştir. Son 10 yılda kompleks finans ve ticari kurumlarının çalıştırılmasını ağır da olsa süratle kavramışlardır.

Eskimoların arka planlarındaki durumları biraz değişiktir:
1-Gerçekten küçük sayılardaki Eskimolar zengin bir ulusun ve cömert bir hükümetin, Kanada''nın , legal yönetimi altındadır.
2-Eskimolar kendi toprakları arasındaki uzaklık ve Kanada halkının bölgeye çokça yerleşimi dolayısıyla fiziksel olarak izole edilmiştir,
3-Hukuki güçler ve yerli halk arasındaki ilişkiler gerçekten barışçıldır.

GELENEKSEL ESKİMO EKONOMİSİ

Kanada kutup bölgesindeki hayat senelik devirleri kapsayan , karşılaştırılabilir hareketler, boyutlardaki değişimler ve ikamete mahsus grupların kompozisyonları tarafından karakterize edilmiştir. Daha iyi anlaşılabilmesi için Tablo-1''de gösterilmiştir.

Mevsim Yerleşme Yeri Geçim Yolları Sosyal Grup Nüfus
Kış Sahil-Kıyı şeridi Buz altındaki ayı balıkları Büyük kamp 30-60
İlkbahar Sahil ve Kıyıdan uzak iç kısım Ayı balığı, uygun görülen kuşlar ve birkaç rengeyiği Birkaç aile veya erkek avcı grubu 5-30
Yaz Sahil ve kıyıdan uzak iç kısım Sudaki ayıbalığı, kuşlar, yumurtalar, göller ve nehirlerdeki balıklar, seyrek rengeyiği Ferdi aileler veya küçük kamplar 2-20
Sonbahar Başlangıcı Deniz sahil iç kısım Göçer denizayısı, beyaz balinalar, ayıbalığı ve rengeyiği sürüsü Avcı erkek grubu veya birkaç aile 15-50
Sonbahar Sonu Sahile dönüş Çeşitli Yeni Kurulmuş geniş kamp 15-60


Yıl boyunca çekirdek aile fertlerinin liderliğini baba, eğer geniş bir aile ise büyük abi üstlenir. Aile halkının sayısı bir kamp oluşturduğunda-genelde patrilateral veya bilateral aile fertleri arasındaki bağlanma-lider yaşlı kıdemli bir bey genelde denenmiş, başarılı bir avcı ve sözü dinlenen bir insandır. Aile reisinin veya ergin erkeklerin hareketlerini eğer lideri takip etmek isterlerse, lider onları kendi istekleri doğrultusunda yönetir. Bir kaç aile kampı birleştirildiğinde ya da birlikte avlanan aynı aileden olmayan erkek grupları kendilerine bir lider seçmek istediklerinde bu insan ya botun sahibi ya da usta avcı olandır. Bu senelik operasyonların tümünde erkekler koopere bir avcılık yürütürler. Avlanmanın bir çok şekli büyük gruplar gerektirir ama avcılar ne zaman çalışacakları konusunda ya da ne zaman sahadan tümüyle çıkacakları konusunda serbestirler. Bu yüzden işçiliğin paylaştırılmasında bir sorun çıkmaz. Elbette ki erkekler ve kadınların değişik ve yaygın rolleri vardır. Çocuklar, cinsiyet rollerini kendilerinden 3-4 yaş büyüklerinden öğrenirler. Gençler aileleri veya yaşlı akrabaları tarafından yönlendirilir ama iş bölümü erginler tarafından yönetilir. Umumiyetle eğer bir kişi bu grupla birlikte yaşamak istiyorsa kendisinden yaşça büyük olanların sözünü dinlemek ve onaylamak zorundadır.

Hali vakti yerinde ve yetenekli olan insanlar yiyeceklerini misafirperverlikle fakirlerle paylaşmak zorundadır. Şüphesiz liderler cömerttir ama bununla beraber avın en iyi yerlerini ve en büyük parçalarını kendilerine ayırırlar. Liderlerin prestij ve ünleri, bağışları, daha çok kadına sahip olmaları , daha çok çocuğa babalık etmeleri bazen de kazandıklarından daha çok harcamaları sayesinde artar.

Paylaşım: Eskimolarda paylaşım Birleşmiş Milletler halkından daha karmaşık ve değişkendir. Bütün Eskimolar avlanır ve bazı işlerde çalışırlar. Erkekler atış oyununda çok başarılıdırlar. Genellikle avcı veya avın lideri dağıtma işlemini gözlemler ve iyi parçalarını kendine ayırır. Avın sahibi büyük bir hayvanı parçalara ayırıp (300 poundluk yaklaşık 136.2 kilodan fazladır) kamptaki diğer ev halklarına dağıtmak istediğinde onları kendi evine yemeleri ve bir miktar alıp götürmeleri için davet eder. Av çok iyi olduğunda bu paylaşım bir bağış - şöleni haline gelir. Zenginler fakirlerden daha çok ziyaret edilir ve avdan pay alınır. Kamptaki diğerleri şöyle dursun; bazı kişiler ki bunlar yaşlı erkekler, kadınlar ve dullar; kendilerine yeterli miktarı zor temin ederler. Paylaşım gerçek manada eşit yapılmamaktadır.

Armağanlar: Av hayvanlarını paylaşımı armağan gibi görünebilir. Bu gibi yemekli ve başka amaçlı toplantılar hısım akraba ve arkadaşlar arasındaki ilişkiyi ifade etmektedir. Bu toplantılar arkadaş ve hısımların acil ihtiyaç duymadıkları zamanlarda da yapılır.

Her ne kadar mutlak mülkiyet küçük bir öneme sahipse de ilişkilerdeki fayda ve pozisyon kritik ve acil ihtiyaçlar yaşamsaldır.

Sosyal Davranış: Avın ödülü, zamanında yapılan yardım, muhabbet ve ziyaretler, bütün bunlar sosyal birleşmeyi kuvvetlendirir. Sosyal ziyaretler grup kohezyonu için çok önemlidir. Eskimo konukseverliği cömerttir ama resmi değildir. Herkes kendinden veya başkasından yiyecek ve içecek temininde hiçbir şey söylemeden almayı uygun bulur.Belirli yemek vakti yoktur. Büyük avları nasıl paylaştırdığını anlattığımız bu aile reisleri kamptaki diğer erkekleri davet eder. Daha sonra bu şanslı evin hanımı diğer kadınları ve çocukları davet eder. Eğer küçük bir grupsa bazen kadın ve erkekler birlikte davet edilirler.

Kamplararası ziyaretler akraba ve arkadaşları görmek yada eş bulmak gayesiyledir. Bazen de ziyaret ilginç av hayvanı bulmaya çıkan avcı gruplar sayesinde vuku bulur. Bilinen ziyaretçiler her zaman iyi konuk edilir. Konuklar en iyi tanıdıkları akraba ve arkadaşlarında kalırlar. Buna karşın görgü kuralları onların kamptaki tanıdık veya tanımadık herkesi ziyaret etmesini gerektirir.Yabancılar daha az konuksever karşılanır ama ev sahipleri tarafından ortak bilinen arkadaş ve akrabaları belirtmek suretiyle kabulleri kolaylaşır. Eskimoların az ve gezgin olmaları çoğunlukla ortak arkadaş edinmelerini sağlar. Yabancıların ziyaretleri genelde kamp mensubunun uzaktan tanıdığı bir insandan hediye getirmesi suretiyle kendini tanıtmasıyla olur. Misafir, hediyelerin taşıyıcısı, ev sahibinin rolü de misafirli kimse yani kabul edendir. Bu hediyeler aradaki bağları ve bu dağılmış insanlar arasındaki hatıraları kuvvetli tutucu ve yabancıların ziyaretlerine arkadaşça bir duygu eşliğinde, pasaport gibi, hizmet etmektedir. Eskimo yada (antropolog) kamptan ayrılırken genellikle küçük et ve kıyafet gibi hediyelerle uğurlanır ve daha çok yolculuğu sırasında konaklaması için bilinen adresler verilir. Bu arkadaş ilişkileri arasındaki bağı genişletir ve sağlamlaştırır.

Lokal akraba grubu içindeki iş dağılımı cinsiyet ve yaş ayırımı daha çok üretim işlerin-de göz önüne alınır. Ama büyük objelerin yapımı kajaks ve umiaks (fok derisinden sandal) gibi yada balıktan sosis yapma gibi istisnai büyüklükteki işler istek dahilinde verilir. Yardım edenler yardımlarının karşılığını genelde güzel bir yemek yada yiyecek yardımı olarak görürler. Belki daha da önemlisi, iş karşılığı alınan ödüller, gelecekte görülecek yardımın antlaşması gibidir. İhtiyaç olduğunda karşılıklı yardım için söz alınır tıpkı kajaksta avlanmış etin sosis yapılması gibi. Bu karşılıklı yapılan yardımlar ağır işler yapamayan ama hala daha kıyafet, ağ , bot ve çadır lambası yapabilen yaşlıları da kapsar. Karşılıklı işlerin bir kısmı gelenekleştirilir Ebelerin doğumdan sonra aileler ve daha sonra da her sene çocuklar tarafından ödüllendirilmesi gibi. Bu hediyelerin toplanmasına gençler yardım eder.

Eskimolar arasında hediyeleşme seremonileri veya hayat döngüsü merasimlerinin forme edilmiş çok az şekli vardır. Pürüzsüz (olağan) bir evlilik ritüellere göre müzik eşliğinde değildir. Düğün seremonisi yoktur. Genç adam sadece genç bir kızla birlikte olur. Kız hamile kaldığında (veya kız hamile değilse bile kızın ailesi damatlarını çoktan kabul etmiştir) evlilik kullanılan akrabalık terimlerinin değişmesiyle onaylanır ancak özel bir hediyeleşme olmaz. Genç adamın avda kayınpederinin arkasında olması beklenir ancak genç sonunda kendi ailesine veya kampa geri döner. Genelde yakın arkadaş veya akraba olan çiftler büyüdüklerinde çocuklarını birbirleriyle evlendirmeyi planlarlar. Genç çift nişanlı olarak görülür ve diğer potansiyel çiftler için bu durum güya semeresizdir. Ama yine bu olayda da karşılıklı hediyeleşme olmaz. Eşlerin değiştirilmesi iki aile arasındaki ilişkiyi önceden de olan yakın arkadaşlığı perçinler. Bu olay yolculuk veya av arkadaşlığı gibi pratik sonuçlar ya da bereketteki artışı sağlar. Eşlerin (kadınların)değiştirilmesi sıkı bir iş ortaklığı ve belki çiftlerin uzun süre arkadaşlıklarının devam etmesini sağlar.

Akrabalar veya kamptaki eşler arasında evlat edinme çok yaygındır. Bu hamile kadınlarla (çünkü onların başka çocukları da vardır) çocuğu olmayan kadınlar arasında olur. Evlilik gibi evlat edinmede de özel materyaller yada hediyeleşme yoktur. Yetim ve öksüzler daha ileri yaşlarda da evlat edinilebilir. Genelde bu çocuklar eve ya da kampa uşak veya (amiyane tabirle) at gibi çalıştırılmak üzere kendilerini alanlar tarafından getirilirler. Bunların az ve ikinci dereceden hakları vardır. Evlat edinilen yetimlerin emirlere itaat etmesi beklenir ve hayatlarını kurtaran, onları koruyan kişilerin adıyla çağrılır. Evlat edinilen yetimlerin uşağa dönüştürülmesi nadirdir ama Kanada kutbunda birçok kereler gerçekleşmiştir. Yetim olma korkusu geleneksel bir mitolojide de anlatılmaktadır. Bir yetimi uşak yapan bir istirmacıdan alınan öç çokça anlatılan bir sahnedir. Uşakların birçoğu etrafta kendilerine emir verilen ve yapmaya zorlanan bu gençlerdir. Çok nadir olarak bunlar muktedir insan, bazen şaman çok az olarakta büyük kamp gruplarının yöneticisi konumuna gelirler. Kalan özgürlüklerini onlara kaba davranan halka oranla kendi ekonomik ve sosyal bağlarını seçmekle kullanırlar.

Eskimolarda ki sosyal hayat oturmaya ayrılmış, her zaman değişken gruplardan meydana gelmiş ve bu yüzden akraba ve arkadaşlar arasındaki bağ kopmadan korunmaktadır. Hediyeleşme ve ziyaretler grup birliğini sürdürmek için zorunluluk ve birlikte yaşayan gruplar için birliği sağlam tutmaya yaramaktadır.Bu karşılıklı alışverişler (hediyeleşmeler) ne çok dengeli ne de tamdır. Bireysel ya da kamptaki ailelerin yakalanan tüm avın paylaşımının ve işbölümünün herzaman eşit parçalarda olduğunu söylemek yanlış olur.

Etin ve işin paylaştırılmasında güçlü insanlar daha az güçlü, şanslı ve yetenekli olanların paylarını alırlar. Paylaştırıcılar ihtiyaçlarından , (kadın ve çocukların hakkından) fazla pay almanın dayanılmaz keyfini yaşarlar.

Bir genç diğerini onaylamayabilir ama çok az erkek (birliğin) ve bağlılığın onlara getirdiği daha fazla avantaj için birbirleriyle kavga eder. Liderler verdikleri hediyenin karşılığını beklemediği için tutulurlar. En mükemmel paylaşım kendilerinden tüketilmeden olandır (kendilerine en az zarar verendir). Onların liderliği, performansları sona erene kadar ya da üstün öğütler verdiği sürece geçerlidir.

ÖZET VE SONUÇ

Kanada Eskimolarının deneyimleri, kültürleşme yöntemlerinin çarpıcı özellikleri tarihsel sıra içerisindeki durumları şöyledir:

1-Hudson''s Bay Şirketinden gelen izinsiz mümessillerle Eskimoların ilişkileri ekseriyetle barışçı ve baskısız olduğundan aralarında karşılıklı yarar fayda hisleri ve itimat, güven duygusu uyandı.

2- Eskimolar geçmişte ve bugün şehirlerden , diğer koloni topluluklarından ve kocaman fabrikalardan (paralı işçilerin bulunduğu yer) uzaklar. Sömürge savaşları veya düşmanlık orda olmamıştır. Büyük ölçekli endüstriyel gelişmeler yeni başlamıştır.

3-Yerli Eskimoların toprakları hakkında prosedürleri, ne toprağı bulundurma süresi hakkında ne de mevcut beyazların kendi sosyal kurumlarını tehdit etmeleri hakkında gerçek kavramları yoktur. Eskimolar beyaz tüccarları geleneksel ticaretlerine eklenecek yeni ve potansiyel imkan özellikle madde güvenliği açısından önemli gördüler.

4- Yönetim birimleri ve personelleri geldiklerinde onlara özgürlükçü faydalı ve baskısızdılar ve Eskimo kültürünü, dilini, kimliğini baskı altına almaya çalışmadılar.

5- Yönetim yeterince zengin ve eskimoların nüfusu da sağlam bir eğitim, sağlık ve diğer refah programları için kooperatifleri süspanse edecek kadardı. Amerikan yerlilerinden farklı olarak Eskimoların düşüşüne neden olan 1860''da okul etiği reformu değil 1960''da ki sosyal hizmetler ahlakıdır.

Eskimoların geleneksel ekonomik fikir, aktivite, deneme ve akrabalık ilişkileri, yenilerin ki bunların bir çoğu yerli akrabalık ve pratiklerin değiştirilmesi veya uzatılması gibi görülebilir, birleştirilmesine izin verecek kadar esnektir.

Son zamanlara kadar ekonomik aktivitelerin yavaş yavaş değişmesi ve büyümesinin kültür ve sosyal ilişkiler üzerine sadece gelişigüzel bozucu etkisi olmuştur. Yiyecek için avlanma konsantrasyonu, mevsime göre satılabilir, kürklü hayvanlara tuzak kurma ile değişmiş ama silahlar daha sağlıklı avlanma metotları doğurmuş ve tuzakla avcılığın değişmesine neden olmuştur. Yeni aktiviteler Eskimo liderlerinin yeteneklerine ve başarılarının devamına ket vuracağı anlamını taşımaz. Geleneksel ekonomik davranış ve yükümlülüklerin küçük kamp gruplarının içindeki bireysellik ve alt gruplar arasında zor şartlar içindeki materyal koruma yeteneğini kapsar.

Büyük değişiklikler son 10 yıl içerisinde olmuştur. Fikirlerin birleştirilmesinde kooperatifler çok başarılıdırlar.
1-Eskimo dilinde konuşan bazı gönüllü beyazların çabalarıyla Eskimoların uzun süre üstlerine düşüp bu insanları anlayabilmek için uzun süre bir alanda zaman harcayıp kişisel ilgilerini toplayıp organizasyondaki başlıca noktaları takip etmekteydiler.

2-Eskimo nüfusu okur yazardır; kilisede, sinemada ve resmi eğitimde (formal eğitim) giderek artan bir bilinç söz konusudur ve hala kendilerini özgür hissetmektedirler.

3-Şirketler bazı yetenekli Eskimoları ambarcı, yazıcı ve bunun gibi mesleklerde senelerce terbiye etmişler ve onlara kendi imkanlarıyla kurdukları kooperatifleri birleştirme ve kendi ticari hünerlerini geliştirme, sosyal bilinç ve araştırma gücünü artırmak için yol göstermişlerdir.

4-Taşralı ve federal yönetimler iyiliksever ve çok cömerttir. Koooperatifler ödünç paralar ve teşvikler olmadan ayakta kalamaz.

5-Yeni ekonomik kurumlar ve fırsatlar bütünleyici ekonomik kurum ve aktivitelerin tamamiyle belirleyicisi değildir. Yeni ve eski aktiviteler karşılıklı desteklenir (birbirlerinin destekleyicisidirler). Eski ekonomi bu insanlara giderek yetersiz gibi görünmektedir.

6-Değişimi başlatan kurum vekilleri etkin insanlardır ki, bunlar kötü iş yapmamış, ehil ve çalışkan, ama yeni girişimlerdeki katılım hissinin üyeliğini esirgeme noktasında liderliklerinde diktatör değillerdir.

*Traditional Economic Institutions and The Acculturation of Canadian Eskimos

Studies In Economic Anthropology
Edited by George Dalton; Published by The American Anthropological Association; 1971 USA

**Sosyal Antropolog (MA)

Positive SSL